Ժողովրդավարական ինստիտուտներ և պետականություն

1995 թվականի հուլիսի 5-ին ընդունված ՀՀ Սահմանադրությունը նախագծեց Հայաստանի Հանրապետության ազատ զարգացման տնտեսական, սոցիալական և քաղաքական հիմքերը: Այդուհանդերձ, հասարակության զարգացումն ու ժամանակը նոր մոտեցումներ էին պահանջում: 2005 թվականի սահմանադրական փոփոխությունները միտվեցին իշխանության ճյուղերի հավասարակշռման կողմը: Այդ փոփոխություններով նպատակ դրվեց վերանայել ՀՀ Նախագահի գերիշխող դիրքը իշխանության ճյուղերի նկատմամբ, բարձրացնել խորհրդարանի դերը իշխանության մարմինների համակարգում, ապահովել կառավարության գործունեության ինքնուրույնությունը, ձևավորել զսպումների ու հակակշիռների գործուն կառուցակարգ, նպաստել մարդու և քաղաքացու իրավունքների իրական երաշխավորմանն ու դրանց պաշտպանության արդյունավետ միջոցների արմատավորմանը: Սահմանադրական փոփոխությունները ներառեցին հասարակական կյանքի գրեթե բոլոր ոլորտները, ինչի արդյունքում Հայաստանի առջև նոր հնարավորություններ բացվեցին:

[break]

Էականորեն սահմանափակվեցին հանրապետության նախագահի լիազորությունները, որոշ լիազորություններ փոխանցվեցին Ազգային ժողովին: Կատարված փոփոխությունները դարձան նաև Ազգային ժողովի դերի բարձրացման գրավական: Սահմանադրական կարգավիճակ ստացան Մարդու իրավունքների պաշտպանը և Հեռուստատեսության և ռադիոյի ազգային հանձնաժողովը:

Սահմանադրական փոփոխություններով սահմանվեցին մարդու և քաղաքացու մի շարք նոր իրավունքներ՝ ընդլայնելով իրավունքների և ազատությունների գործող շրջանակը: Սահմանադրորեն ամրագրվեցին մարդու իրավունքների և ազատությունների հարգմանն ու ապահովմանն ուղղված պետության նոր պարտավորություններ: Մասնավորապես, Սահմանադրության 3-րդ հոդվածն ամրագրում է. «Մարդը, նրա արժանապատվությունը, հիմնական իրավունքները և ազատությունները բարձրագույն արժեքներ են: Պետությունն ապահովում է մարդու և քաղաքացու հիմնական իրավունքների և ազատությունների պաշտպանությունը՝ միջազգային իրավունքի սկզբունքներին ու նորմերին համապատասխան: Պետությունը սահմանափակված է մարդու և քաղաքացու հիմնական իրավունքներով և ազատություններով՝ որպես անմիջականորեն գործող իրավունք»:

Սահմանադրական փոփոխությունները չեն շրջանցել նաև տեղական ինքնակառավարման ոլորտը: Վերջապես սահմանադրորեն ամրագրվեց տեղական ինքնակառավարման հասկացությունը և Սահմանադրության մեջ ներառվեցին դրույթներ, որոնք էապես կնպաստեին տեղական ինքնակառավարման կայուն առաջընթացին և ինքնուրույնության բարձրացմանը:

2003-2007 թվականներին Հայաստանի Հանրապետությունում կոռուպցիայի դեմ պայքարը դրսևորվել է պետական կառավարման բոլոր ճյուղերը ներառող համակարգային, օրենսդրական, ենթակառուցվածքային բարեփոխումների իրականացմամբ: 2003 թվականի հոկտեմբերի 21-ին ՀՀ կառավարության կողմից ընդունվել է «ՀՀ հակակոռուպցիոն ռազմավարության և դրա իրականացման միջոցառումների ծրագիրը հաստատելու մասին» թիվ 1522-Ն որոշումը: Կոռուպցիայի առաջացման ու տարածման պատճառները վերացնելու, դրանց կանխարգելման ուղղությամբ տարվող պետական քաղաքականությունը կատարելագործելու նպատակով ՀՀ Նախագահի որոշմամբ ստեղծվել էր Կոռուպցիայի դեմ պայքարի խորհուրդը, որի կողմից 2004 թվականին կազմավորվել է Հակակոռուպցիոն ռազմավարության իրականացման մոնիտորինգի հանձնաժողովը:

[break]

Ստեղծվել են հասարակական կազմակերպությունների ավելի քան 120 ներկայացուցիչներից բաղկացած 10 աշխատանքային խմբեր՝ ՀՀ հակակոռուպցիոն ռազմավարության իրագործման գերատեսչական մոնիտորինգ և իրավական ակտերի նախագծերի հակակոռուպցիոն փորձաքննություն իրականացնելու համար: Օրենսդրական բարեփոխումների շրջանակներում հիմնաքարային են Հայաստանի Հանրապետության դատական օրենսգրքի, ՀՀ աշխատանքային օրենսգրքի, «ՀՀ ընտրական օրենսգրքում փոփոխություններ և լրացումներ կատարելու մասին», «Դատախազության մասին», «Ֆիզիկական անձանց գույքի և եկամուտների հայտարարագրման մասին», «Հանցավոր ճանապարհով ստացված եկամուտների օրինականացման և ահաբեկչության ֆինանսավորման դեմ պայքարի մասին», «Վերահսկիչ պալատի մասին», «Տեղեկատվության ազատության մասին» ՀՀ օրենքների ընդունումը: Փոփոխություններ և լրացումներ են կատարվել ՀՀ քրեական և քաղաքացիական օրենսգրքերում, քրեական և քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքերում, հարկային և մաքսային ոլորտին առնչվող իրավական ակտերում՝ ուղղված տնտեսվարողների և քաղաքացիների հետ հարաբերություններում կամայական և սուբյեկտիվ մոտեցումների բացառմանը: Առողջապահության և կրթության ոլորտներում հստակեցվել են կրթական և առողջապահական ծառայությունների իրականացման չափորոշիչները, ինչը հնարավորություն է ընձեռել ձևավորել հստակ վերահսկողական մեխանիզմներ և ապահովել դրանց կիրառումը:

Կոռուպցիայի դեմ պայքարի բնագավառում միջազգային համագործակցության շրջանակներում 2004 թվականի հունվարի 20-ին Հայաստանի Հանրապետությունն անդամակցել է Կոռուպցիայի դեմ պայքարող երկրների խմբին՝ GRECO-ին: 2004 թվականին ընդունվել են նաև Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպության (OECD)` անցումային տնտեսությամբ երկրների կոռուպցիայի դեմ պայքարի ցանցի՝ Հայաստանի Հանրապետությանը վերաբերող երաշխավորությունները: 2004 թվականին ՀՀ ԱԺ կողմից վավերացվել են նաև «Կոռուպցիայի մասին» քրեական իրավունքի կոնվենցիան (կից հայտարարություններով), «Կոռուպցիայի մասին» քրեական իրավունքի կոնվենցիայի լրացուցիչ արձանագրությունը (կից հայտարարությամբ) և «Կոռուպցիայի մասին» քաղաքացիական իրավունքի կոնվենցիան: «Կոռուպցիայի դեմ պայքարի» ՄԱԿ-ի կոնվենցիան ՀՀ ԱԺ կողմից վավերացվել է 2006 թվականին:

Օմբուդսմանի ինստիտուտի ներմուծման անհրաժեշտությունն առաջին հերթին պայմանավորված էր Եվրոպայի խորհրդին ՀՀ-ի անդամակցությամբ: ԵԽԽՎ թիվ 221 (28 հուլիսի 2000թ.) կարծիքի համաձայն՝ Հայաստանի Հանրապետությունը 2001 թվականի հունվարի 25-ին Եվրոպայի Խորհրդին անդամակցելուց հետո 6 ամսվա ընթացքում պետք է ընդուներ «Մարդու իրավունքների պաշտպանի մասին» օրենքը: 2003 թվականի հոկտեմբերի 21-ին ՀՀ ԱԺ-ն ընդունեց համանուն օրենքը, որը ՀՀ Նախագահի կողմից ստորագրվեց 2003 թվականի նոյեմբերի 15-ին և ուժի մեջ մտավ 2004 թվականի հունվարի 1-ից: ՀՀ Նախագահը, խորհրդակցելով ԱԺ խումբ-խմբակցությունների հետ, 2004 թվականի փետրվարի 19-ին ՆՀ-23-Ա հրամանագրով Մարդու իրավունքների պաշտպան նշանակեց իրավապաշտպան, «Ընդդեմ իրավական կամայականության» հասարակական կազմակերպության նախագահ Լարիսա Ալավերդյանին:

[break]

2005 թվականին շրջանառության մեջ դրվեց Սահմանադրության մեջ փոփոխություններ կատարելու նախագիծը և նոյեմբերի 27-ի հանրաքվեով այդ փոփոխություններն ընդունվեցին: Արդյունքում, փոփոխություններ կատարվեցին նաև օրենքում` այն Սահմանադրությանը համապատասխանեցնելու համար: Փոփոխված օրենքի 83.1 հոդվածի 2-րդ պարբերությունը սահմանում է հետևյալը. «Մարդու իրավունքների պաշտպան կարող է ընտրվել հասարակության մեջ բարձր հեղինակություն վայելող անձը, որը համապատասխանում է պատգամավորին ներկայացվող պահանջներին»: 2006 թվականի փետրվարին ընտրվեց առաջին պառլամենտական օմբուդսմանը` Արմեն Հարությունյանը՝ 6 տարի ժամկետով: Ընդ որում, առաջադրվել էին երկու թեկնածուներ, այսինքն ապահովված էր նաև այլընտրանքային թեկնածուի առկայությունը, որն առաջադրվել էր Ազգային Ժողովի ընդդիմադիր ուժերի կողմից: Փաստորեն առաջին անգամ պատմության մեջ ՀՀ-ում հիմք դրվեց խորհրդարանական օմբուդսմանի ինստիտուտի ստեղծմանը: